Seminerlerin bu haftaki oturumunu "İslam'da Siyasal Bilinç" başlığı altında Murat Başaransundu.

Başaran'ın Zazaca sunduğu tebliğinden notlar:

No hefte Kom-Azad Temsîlkarîya Sewregîdi Mamoste Murat Başaran'î mare ''Îslamî de Hişmendîya Sîyasetî'' ser sohbetê kerd.

Sohbetra tayn kalî…

Îslamî de Hişmendîya Sîyasetî

           Çekuya sîyasetî, çekuyêna erebkî ya û çekuya seyîsî ra virazeyaya. Manaya sîyasetî ya verên terbîyekerdişê estoran bo zî, manaya ci ya ke ewro ma zanê, hunerê dîzaynkerdişê karanê dewlet o. Yunanijan heruna na çekuye, çekuya "polîtîka" xebitnaya.

            Çekuya hişmendî, zanayişê çîyê ke çorşmedê kesî de benê, famkerdiş, ferqkerdiş û zanayişêno pêroyî îfade kena.

            Yanê wexto ke jew merdim, kar û gurweyê ke ci çorşme de benê ferq bikero, nê kar û gurweyan fam bikero û bi zanayişa bişo(bieşko) nê kar û gurweyan îdraq bikero ma şenê vajê ke hişmendîya nê merdimî est a.

            Fikrê sîyasetî zî tewr kemî hendê fikrê dewlete kehan o. Ma şenê vajê ke dewlete û sîyaset eynî wext vejîyayê meydan.

            Eke ma behsê hişmendîya sîyasetî bikerê ma vînenê ke hişmendîya sîyasetî goreyê fikir û îdeolojîyanê dewletan vurîyena.

            Eke ma kategorîzasyonê îdeolojîyan virazê ma vînenê ke 3 tewirî(çeşîdî) îdeolojî est ê.

1. Sosyalîzm/Komunîzm
2. Kapîtalîzm/Emperyalîzm
3. Îslam

Tabî tîya de kes şeno vajo ke hezarana fikir û îdeolojî est ê. Labelê wexto ke ma nê kategorîyan bi xorinî tehlîl bikerê ma vînenê ke fikir û îdeolojî heme nê kategorîyan bin de cayê xo gênê.

            Goreyê Komunîzmî, Ellah/Reb/Îlah/Homa çinî yo û îdareyê na dinî heme însanan dest de yo.

            Goreyê Emperyalîzmî, Ellah/Reb/Îlah/Homa est o, labelê viraştişê dinya ra tepîya vejîyayo cor û derheqê na dinî qet hukmê ey çinî yê.

            Goreyê Îslamî, Ellah est o, însanî qandê îmtihankerdişî ameyê na dinî, roja hesabî est a û a roje însanan na dinî de se kerdo ê do ecrê ci bivînê.

            Nê fikran zey heme waranê heyatî, sîyasetî rê zî tesîrêko gird viraşto. Ma do nika nê fikran ra hişmendîya Îslamî ser ro vinderê.

            Şehîd Seyyîd KUTUB kitabê xo yê "Ver bi Komelê[1] Îslamî"[2] de wina vano: Îslam tena di komelên nas keno, komelê Îslamî û komelê Cahîlî. Komelê Îslamî, o komelo ke tede esasê Îslamî xebitneyê. Zey eqîde, îbadet û şerîat îslam yeno xebitnayîş.

            Ê komelî yê ke tede esasê îslamî çinî yê, fikr û nîzamê Îslamî çinîyê û ehlaqê îslamî tede nînê xebitnayîş, nameyê nê komelên pêrunan Komelê Cahîlîyye yê.

Qurano Kerîm, sûreya Yusuf, ayeta 40î de wina vano:

 "...Hukum ancax ê Ellahî yo. Ey emir kerdo ke şima bê ey kesîrê qûl nêbê(îbadet nêkerê). Dîno tewr raşt no yo. Labelê zafê însanan neyî nêzanê.

            Eke kes biwazo goreyê îslamî sîyaset bikero di çî estê ke gerek nê di çîyan qet xo vîr ra nêkero.

1. Îdarekarî wexto ke hukum kenê gerek bi hukumanê Ellahîya hukum bikerê
2. Gerek îstîşareyî qet xo vîr ra nêkerê.

Eke nê di esasî orte ra werzê wexto kes nêşeno behsê îdarekerdişê îslamî bikero. Eke nê di esasî orte ra werzê o îdarekerdiş beno seltenat, beno despotîzm, beno îdarekerdişêno cahîlî.

Însan gerek verê heme çî modelê îdarekerdişê îslamî, zerrî ra qebûl bikero. Dima heyatê Hz. Pêxemberî ra (s.a.v) xo rê nimûneyî bivîno. Nê nimûneyan goreyê çarçoweyêno pêroyî tehlîl bikero û şertanê tarîxîyan zî bîyaro xo çiman ver.

Qebûlkerdişê na modele ra tepîya gerek kes zeypêyî û cîyayîya modela îslamî û sîstemanê bînan tesbît bikero û nê fikrî zewbîna însanan rê teblîx bikero.

Ma heyatê pêxemberan de vînenê ke heme pêxemberan qandê îdarekerdişê komelî hereket kerdo. Yanê teblîxkerdişê dînî ra tepîya gama tewr gird tesîskerdişê sîstemênê îdarekerdişî yo. Mesela pêxemberê ma Hz. Muhemmed (s.a.v) wexto ke hîcretê medîna keno mislimanan rê jew çarşî virazeno, yahûdî û erebanê (ê yê ke hema misliman nêbîyê) Medînaya jew wesîqa keno îmza û şerîetê Îslamî Medîna de keno hakîm.

Ewro mislimanî yê ke wazenê derheqê sîyasetî de wayîrê fikirî bê, gerek wesîqayê Medîne xo rê zey binge[3] bivînê.

Eke ma hişmendîya sîyasîtî ya Îslamî goreyê Quran û sunnetî tehlîl bikerê, ma şenê 4 prensîban tesbît bikerê.

1. Prensîbê Bîat û Azadî
2. Prensîbê Edalet û Ehlyetî
3. Prensîbê Muşawereyî/Îstîşareyî/Şûrayî
4. Prensîbê goreyê hukumdê Ellahî îdarekerdişî

Prensîbê Bîat û Azadî

Bi kilmî bîat pêya qewlkerdiş o. Merdimî yê ke do îdare bibê hemverê pawitişê gan, mal û namûsî îdarekaran rê îteatkerdişî ser ro qewl kenê. Kes eşkeno vajo ke bîat; qewlêko komelî yo. Goreyê Îslamî bîat, bi zora nêbeno û heta ke îdarekarî raya Ellahî de bê bîat beno. Eke îdarekarî raya Ellahî ra bivejîyê û zalimî bê înan rê îteat ney, îsyan ferz o.

Prensîbê Edalet û Ehlyetî

Nê prensîbî de ayeta bingeyîn Nîsa 58 a.

            "Ellah şima rê emir keno ke, şima emanetan biqetîyet bidê ehîlanê ci û wexto ke şima mabênê însanan de hukum danê bi edaleta hukum bidê. Biraştî Ellah, bi neya şima rê nesîhetêko çi weş dano. Bêguman Ellah, biheqqa aşnaweno û biheqqa vîneno." (Nîsa-58)

            Goreyê na ayet sîyasetê îslamî de gerek qandê heme maqaman kes bigeyro lîyaqat. Bê lîyaqat, bi torpîla kes nêro qedemeyênê dewlete. Ê didin, îdarekarî wexto ke mabênê însanan de hukum danê gerek bi edaleta hukum bidê. No edalet zî edaletêno winîyo ke Ellahû teala sureya Nîsa ayeta 135î de behsê nê edaletî keno.

            "Gelê mumînan, aleyhtê şima de, yê maye û pîyê şima de û yê merdimandê şima de bo zî, qandê Ellahî zey şahîdana edaletî pay ra vindarnê. (Ê yê ke şima kenê derheqê ci hukum bidê) wazenê wa maldarî bê wazenê wa feqîrî bê (bê edaletî mekerê). Çunke Ellah hurdinan rê zî hîna nêzdî yo. Eke winî yo wextê caardişê edaletî de nefsê xo dim mekewê. Eke (şima wextê şahîdeyî de raşteyî) bixeripnê yan zî (şahîdey ra) dûrî kewê bizanê ke Ellah çîyo ke şima kerdo bi heqqa zano.(Nîsa-135)

Prensîbê Mişawereyî/Îstîşareyî/Şûrayî

            Ferzîyetê mişawere û şûra zaf cayanê Quranî de est ê û Hz. Pêxemberî zî heyatê xo de zaf qîymet dayo nê di çîyan. Nê meseleyan ser ro sûreya Alî-Îmranî ayeta 159î de Ellahû Teâlâ wina vano:

            "... eke ti merdimêno qeba bîyayê û zerrîya to zî wişk bîyayê ê do çorşmedê to ra vilabîyayê. Hinî înan eff ke û înan rê Ellahî ra mexfîret biwaze. Wexto ke ti kenê karên bikerê înana mişawere bike."

            Tîya de di çî diqetê ma ancenê. Jew: gerek merdimêno misliman qeba û zerrî wişk nêbo ê didin: wexto ke kes keno karên bikero însanana mişawere bikero. No qaîde heyatê mayê sosyalî de zî sîyasî de zî gerek ma rê bibo binge.

            Qaîdeyo ke ma cor ra behsê ci kerd şexsî yo. Wexto ke ma behsê komelê îslamî bikerê sûreya Şura vejîyena ma ver. Sûreya Şûra mabênê ayetanê 36 û 39î de Ellahû Teâlâ wina vano:

            "(Qandê Dinya) şima rê çi çî deyayo no qandê heyatê na dinî yo. Ê yê Ellahî hete de yê, tewr xeyrin û tewr mendoxî yê. No mukefat (qandê ê kesano ke ê) bawerî kenê, Rebdê xo rê tewekkul kenê gunayanê girdan ra û karanê pîsan ra xo pawenê, wexto ke hêrs bê efkarî yê, goş danê vengdayişê Rebdê xo, nimazê xo raşteraşt kenê, karê xo bi şûra ya kenê, riziqo ke ma dayo ci ey rayda Ellahî de xerc kenê û wexto ke ci rê hêrişê bêro hetkareya pê kenê.

            Nê ayetan de zî ma vînenê ke Ellahû Teala îstîşareyî rê zaf qîymet dano û wazeno ke ma karanê xo bi şûraya bikerê.

Prensîbê goreyê hukumdê Ellahî îdarekerdişî

            Gerek ma Qurano Kerîmî xo rê zey çimeya qebûl bikerê û heme karanê xo Quranî ra perskerê. Otorîteyo ke qaîdeyan keno bellî Ellah o. Resûlellahî zî nê qaîdeyî heyatê xo mîyan de pratîze kerdê. Qandê coy wexto ke jew mesela ser ro kes biwazo hukum bido gerek biewnîyo Quran û Sunnetî ra.

            Çunke Ellahû Teala Qurano Kerîm de wina wazeno.

Maîde-44: "Ê yê ke bi hukmê Ellahî ya hukum nêkenê kafîrî yê".

Maîde-45: "Ê yê ke bi hukmê Ellahî ya hukum nêkenê zalimî yê".

Maîde-47: "Ê yê ke bi hukmê Ellahî ya hukum nêkenê fasiqî yê".

Enfal-24: "Gelê mumînan, wexto ke çîyo ke şima rê heyat bi do şima dawet kenê, Vengdayişê Ellah û Resûldê ci rê goş bidê û bizanê ke Ellah kewno mabênê însan û qelbdê ci. Fina bizanê ke şima do ey ver ro kombîbê.

Alî Îmran-132: "Ellahî rê û pêxemberî rê îteat bikerê ke wa şima rê bi merhemeta muamela bibo.

Haşr/7: "Pêxember şima rê çi çî dano ey bigîrê û çi çî ra nehy keno ey ra dûrî kewê.

            Zeke ayetanê corînan de zî aseno, wexto ke însan keno jew mesela ser ro hukum bido gerek goreyê Quran û Sunnetî hereket bikero. Qandê nê ayetan de tayê alîman şerhî ronayê û vato ke eke kes qebûl nêkero beno kafîr labelê kes hukmê Ellahî qebûl bikero ancax nêşo hukmî goreyê ey bido nêbeno kâfir beno gunakar.

            Her di halî zî halê weşî nîyê. Ellah ma kafîrey ra zî gunakarey ra zî muhafezakero.